เจ้าพระยาอภัยวงศ์: บิดาแห่งการแพทย์แผนไทยผู้ทรงคุณค่าของแผ่นดิน

บทนำ

เจ้าพระยาอภัยวงศ์ หรือ พระยาอภัยภูเบศร (ชื่น) ทรงเป็นบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์การแพทย์ไทย โดยทรงมีบทบาทสำคัญในการพัฒนาการแพทย์แผนไทยให้เจริญรุ่งเรืองและเป็นที่ยอมรับในระดับสากล พระองค์ทรงอุทิศตนเพื่อการแพทย์และการพัฒนาประเทศอย่างไม่รู้จักเหน็ดเหนื่อย จนได้รับการยกย่องให้เป็น "บิดาแห่งการแพทย์แผนไทย"

ประวัติ

เจ้าพระยาอภัยวงศ์ ประสูติในปี พ.ศ. 2331 ณ จังหวัดเพชรบุรี เป็นโอรสของเจ้าพระยานคร (น้อย) เมื่อเยาว์วัยทรงศึกษาหนังสือโบราณกับอาจารย์จันทร์และพระภิกษุที่วัดท่าเสา

ต่อมา พระองค์ได้เข้ารับราชการในกรมวัง และได้เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็น หลวงอภัยภูเบศร์ เมื่อพระชนม์ 33 ปี ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงมีส่วนสำคัญในการป้องกันเมืองเพชรบุรีจากการรุกรานของพม่า

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นครองราชย์ พระองค์ทรงพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น พระยาอภัยภูเบศร์ และทรงโปรดเกล้าฯ ให้ดำรงตำแหน่ง จตุสดมภ์ (ผู้ว่าราชการเมือง) จังหวัดเพชรบุรี

ในช่วงปลายรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยาอภัยวงศ์ และทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงเมือง (กระทรวงมหาดไทยในปัจจุบัน)

บทบาทสำคัญในการแพทย์แผนไทย

เจ้าพระยาอภัยวงศ์ ทรงมีความสนใจในการแพทย์แผนไทยมาตั้งแต่เยาว์วัย พระองค์ทรงศึกษาตำรายาโบราณและตำราแพทย์อินเดียอย่างแตกฉาน นอกจากนี้ ยังทรงมีโอกาสได้แลกเปลี่ยนความรู้กับแพทย์จากประเทศต่างๆ ที่เดินทางมาค้าขายในหัวเมืองชายทะเล

พระองค์ทรงเห็นความสำคัญของการรวบรวมและอนุรักษ์ตำรายาแผนไทยโบราณ จึงทรงสั่งให้จัดทำ "ตำรายาหลวงอภัยภูเบศร์" ขึ้น เพื่อเป็นตำราอ้างอิงสำหรับแพทย์แผนไทยในยุคนั้น

ในปี พ.ศ. 2401 พระองค์ทรงก่อตั้ง โรงเรียนแพทย์แผนไทยหลวงขึ้น ที่วัดโขนงในกรุงเทพฯ เพื่อสอนวิชาแพทย์แผนไทยให้แก่บุตรหลานข้าราชการและประชาชนทั่วไป โรงเรียนแห่งนี้ถือเป็นสถาบันการศึกษาแพทย์แผนไทยแห่งแรกในประเทศไทย

พระองค์ทรงปฏิรูปการแพทย์แผนไทย โดยทรงนำวิธีการรักษาสมัยใหม่มาผสมผสานกับการแพทย์แผนไทยดั้งเดิม พระองค์ทรงพัฒนายาแผนไทยใหม่ๆ และคิดค้นวิธีการรักษาโรคที่ได้ผลเป็นที่ยอมรับในสังคม

ผลงานสำคัญของเจ้าพระยาอภัยวงศ์

• ตำรายาหลวงอภัยภูเบศร์ เป็นตำรายาแผนไทยฉบับสมบูรณ์ที่รวบรวมตำรายาโบราณและตำราแพทย์อินเดียไว้กว่า 1,000 ตำรับ ตำรายานี้ได้กลายเป็นตำราอ้างอิงสำคัญสำหรับแพทย์แผนไทยมาจนถึงปัจจุบัน
• โรงเรียนแพทย์แผนไทยหลวง เป็นสถาบันการศึกษาแพทย์แผนไทยแห่งแรกในประเทศไทย โรงเรียนแห่งนี้ได้ผลิตแพทย์แผนไทยที่มีความรู้ความสามารถออกมารับใช้สังคมเป็นจำนวนมาก
• ยาตำรับพระยาอภัยภูเบศร์ เป็นยาแผนไทยที่พระองค์ทรงคิดค้นและพัฒนาขึ้น เช่น ยาหอมอภัยภูเบศร์ ยาน้ำขมิ้นชัน ยาดองดำ ยาธาตุบรรจบ ยาหม่องหมื่นปราง เป็นต้น ยาเหล่านี้มีสรรพคุณรักษาโรคได้หลากหลายและเป็นที่นิยมใช้มาจนถึงปัจจุบัน

การส่งเสริมการแพทย์สมัยใหม่

นอกจากการพัฒนาการแพทย์แผนไทยแล้ว เจ้าพระยาอภัยวงศ์ยังทรงสนใจในการส่งเสริมการแพทย์สมัยใหม่ด้วย พระองค์ทรงเล็งเห็นว่าการแพทย์สมัยใหม่สามารถช่วยรักษาโรคที่การแพทย์แผนไทยไม่สามารถรักษาได้

พระองค์ทรงสนับสนุนให้รัฐบาลจัดตั้งโรงพยาบาลสมัยใหม่ขึ้น และทรงส่งแพทย์แผนไทยไปศึกษาต่อวิชาแพทย์แผนปัจจุบันในต่างประเทศ พระองค์ทรงเป็นผู้มีบทบาทสำคัญในการนำการแพทย์สมัยใหม่เข้ามาในประเทศไทย

ผลงานด้านอื่นๆ

เจ้าพระยาอภัยวงศ์ ไม่เพียงแต่ทรงเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านการแพทย์ แต่ยังทรงเป็นผู้ที่มีบทบาทสำคัญในด้านอื่นๆ ด้วย พระองค์ทรงเป็นนักการเมือง นักปกครอง นักการศึกษา และนักปฏิรูปสังคม

• ด้านการเมือง พระองค์ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงเมือง และมีบทบาทสำคัญในการปฏิรูปการปกครองส่วนภูมิภาค พระองค์ทรงเป็นผู้ที่ริเริ่มให้มีการแบ่งเขตการปกครองเป็นจังหวัดและอำเภอ
• ด้านการปกครอง พระองค์ทรงเป็นผู้ว่าราชการเมืองเพชรบุรี และทรงพัฒนากิจการต่างๆ ในเมืองเพชรบุรีอย่างมากมาย เช่น การสร้างถนน การขุดคลอง การปรับปรุงเมือง และการส่งเสริมการค้าขาย
• ด้านการศึกษา พระองค์ทรงก่อตั้งโรงเรียนแพทย์แผนไทยหลวง และยังทรงสนับสนุนการศึกษาสมัยใหม่ พระองค์ทรงเป็นผู้ที่ริเริ่มให้มีการจัดตั้งโรงเรียนมหาดเล็กหลวงขึ้นเพื่อผลิตข้าราชการที่มีความรู้ความสามารถ
• ด้านการปฏิรูปสังคม พระองค์ทรงเป็นผู้ที่ริเริ่มให้มีการเลิกทาสในเมืองเพชรบุรี และทรงสนับสนุนการปฏิรูปสังคมอื่นๆ อีกหลายประการ

เกียรติประวัติและการยกย่อง

เจ้าพระยาอภัยวงศ์ ทรงได้รับเกียรติประวัติและการยกย่องมากมายทั้งในและต่างประเทศ พระองค์ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ชั้นสูงหลายพระองค์ และทรงได้รับการถวายพระประธานยศถาบรรดาศักดิ์เป็น เจ้าพระยา ซึ่งเป็นบรรดาศักดิ์ชั้นสูงสุดในสมัยนั้น

ในปี พ.ศ. 2456 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้าง "อนุสาวรีย์เจ้าพระยาอภัยวงศ์" ขึ้นที่หน้าโรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ในจังหวัดเพชรบุรี เพื่อเป็นการสดุดีเกียรติคุณและเผยแพร่ผลงานของพระองค์

นอกจากนี้ พระองค์ยังทรงได้รับการยกย่องจากต่างประเทศ พระองค์ทรงได้รับการแต่งตั้งให้เป็นสมาชิกกิตติมศักดิ์ของสมาคมแพทย์แห่งกรุงลอนดอน และทรงได้รับเหรียญทองจากงานแสดงสินค้าโลกที่จัดขึ้นที่กรุงปารีสในปี พ.ศ. 2404

อนุสรณ์สถาน

เพื่อเป็นเกียรติแก่พระคุณูปการของเจ้าพระยาอภัยวงศ์ ได้มีการจัดตั้งสถานที่และองค์กรต่างๆ ขึ้นเพื่อเป็นอนุสรณ์สถานและเผยแพร่ผลงานของพระองค์ ได้แก่

• โรงพยาบาลเจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ จังหวัดเพชรบุรี เป็นโรงพยาบาลที่ก่อตั้งขึ้นโดยเจ้าพระยาอภัยวงศ์และยังคงดำเนินกิจการมาจนถึงปัจจุบัน โรงพยาบาลแห่งนี้เป็นศูนย์กลางการรักษาด้วยการแพทย์แผนไทยที่สำคัญแห่งหนึ่งของประเทศ
• พิพิธภัณฑ์เจ้าพระยาอภัยภูเบศร์ จังหวัดเพชรบุรี เป็นพิพิธภัณฑ์ที่จัดแสดงประวัติ ผลงาน และสิ่งของเครื่องใช้ของเจ้าพระยาอภัยวงศ์ พิพิธภัณฑ์แห่งนี้เป็นแหล่งเรียนรู้ที่สำคัญสำหรับผู้ที่สนใจใน